१. प्रस्तावना
Jagtik paryavaran din | जागतिक पर्यावरण दिन कधी आणि का साजरा केला जातो
Jagtik paryavaran din | जागतिक पर्यावरण दिन दरवर्षी ५ जून रोजी साजरा केला जातो. १९७२ मध्ये युनायटेड नेशन्सने (UN) पर्यावरणाच्या संरक्षणासाठी जागतिक स्तरावर जनजागृती करण्यासाठी हा दिवस जाहीर केला. याच वर्षी स्टॉकहोममध्ये झालेल्या “पहिल्या पर्यावरण परिषदेत” याचा निर्णय झाला. या दिवसाचे मुख्य उद्दिष्ट म्हणजे लोकांना पर्यावरणीय समस्या समजावून सांगणे, निसर्ग रक्षणाची जाणीव निर्माण करणे आणि कृती करण्यासाठी प्रेरित करणे. दरवर्षी एक विशिष्ट थीम ठरवली जाते, जी त्या वर्षातील पर्यावरणीय संकटाशी संबंधित असते. शाळा, महाविद्यालये, संस्था आणि शासन विविध उपक्रम राबवून जनजागृती करतात. हा दिवस फक्त साजरा करण्याचा नसून निसर्ग रक्षणासाठी कृती करण्याचा संकल्प करण्याचा आहे.
5 जून या दिनाची पार्श्वभूमी
५ जून या दिनाची पार्श्वभूमी १९७२ साली स्वीडनमधील स्टॉकहोम येथे भरवण्यात आलेल्या संयुक्त राष्ट्रांच्या पहिल्या “मानवी पर्यावरण परिषद” या ऐतिहासिक परिषदेत आहे. या परिषदेत ११३ देशांच्या प्रतिनिधींनी भाग घेतला होता आणि पर्यावरण संरक्षणाची गरज अधोरेखित करण्यात आली होती. याच परिषदेत ५ जून हा दिवस “Jagtik paryavaran din | जागतिक पर्यावरण दिन” म्हणून साजरा करण्याचा निर्णय घेण्यात आला. या दिवसाचा उद्देश म्हणजे पर्यावरणाच्या रक्षणासाठी जनजागृती करणे, जागतिक स्तरावर कृतीस प्रोत्साहन देणे आणि निसर्गाशी मानवी नातं दृढ करणे. तेव्हापासून दरवर्षी ५ जून रोजी विविध देशांत पर्यावरणस्नेही उपक्रम राबवले जातात आणि थीमनुसार संदेश दिला जातो.(world environment day )
2025 Jagtik paryavaran din | ची पर्यावरण दिनाची थीम
२०२५ साली Jagtik paryavaran din | जागतिक पर्यावरण दिनाची थीम आहे “प्लास्टिक प्रदूषणाचा अंत करा” (#BeatPlasticPollution). या थीमचा उद्देश आहे प्लास्टिकच्या वापरामुळे होणाऱ्या पर्यावरणीय संकटांवर जागरूकता वाढवणे आणि त्यावर उपाययोजना करणे. प्लास्टिक प्रदूषणामुळे समुद्र, जमीन आणि मानवी आरोग्यावर गंभीर परिणाम होत आहेत. यामुळे जैवविविधतेला धोका निर्माण झाला आहे आणि अन्नसाखळीवरही परिणाम झाला आहे. या थीमद्वारे, नागरिक, संस्था आणि सरकार यांना प्लास्टिकचा वापर कमी करण्यासाठी, पुनर्वापरासाठी आणि पुनर्चक्रणासाठी प्रोत्साहित केले जात आहे. २०२५ मध्ये, दक्षिण कोरिया देशाने Jagtik paryavaran din | जागतिक पर्यावरण दिनाचे आयोजन केले आहे, ज्यामध्ये प्लास्टिक प्रदूषणाच्या समस्येवर जागतिक स्तरावर लक्ष केंद्रित केले जाईल.(world environment day )
२. सध्याचे पर्यावरणीय संकट
जंगलतोड, पाण्याची टंचाई, प्रदूषण
आजच्या घडीला पर्यावरणासमोरील सर्वात मोठी संकटं म्हणजे जंगलतोड, पाण्याची टंचाई आणि प्रदूषण. वाढत्या लोकसंख्येमुळे आणि औद्योगिकीकरणामुळे मोठ्या प्रमाणावर जंगलतोड होत आहे, ज्यामुळे जैवविविधतेवर परिणाम होतोय. झाडे कमी झाल्यामुळे हवामान बदल वेगाने घडत आहे. त्याचबरोबर, पाण्याचा अतिवापर आणि दूषित पाण्यामुळे पाण्याची टंचाई निर्माण झाली आहे. अनेक भागांमध्ये पिण्याच्या पाण्याचीही कमतरता आहे. याशिवाय, वाहनांची वाढती संख्या, कारखान्यांचा धूर आणि प्लास्टिकचा अतिरेक यामुळे हवा, पाणी आणि माती तिन्ही प्रदूषित होत आहेत. ही संकटं फक्त निसर्गासाठीच नव्हे तर मानवी आरोग्यासाठीही घातक ठरत आहेत. त्यामुळे पर्यावरण रक्षणासाठी त्वरित आणि सामूहिक कृतीची गरज आहे.
हवामान बदलाचे दुष्परिणाम
(world environment day )हवामान बदलाचे दुष्परिणाम दिवसेंदिवस अधिक तीव्र आणि स्पष्ट होत चालले आहेत. तापमानात होणारी सतत वाढ ही पृथ्वीच्या आरोग्यासाठी गंभीर इशारा आहे. यामुळे समुद्रपातळी वाढते, हिमनद्या वितळतात आणि किनारपट्टीजवळील भाग जलमय होण्याचा धोका निर्माण होतो. अनियमित पाऊस, अतिवृष्टी, दुष्काळ आणि चक्रीवादळे ही त्याची प्रमुख उदाहरणं आहेत. यामुळे शेतीचे मोठे नुकसान होते आणि अन्नसुरक्षेवर परिणाम होतो. अनेक वन्यप्राण्यांचे अधिवास नष्ट होतात, ज्यामुळे जैवविविधता धोक्यात येते. काही आजारही वाढीस लागतात. हवामान बदल फक्त निसर्गावर नव्हे तर मानवाच्या आरोग्य, अर्थव्यवस्था आणि जीवनशैलीवरही गंभीर परिणाम करतो, म्हणून त्याला गांभीर्याने घेणे आवश्यक आहे.
मानवी जीवनावर होणारा परिणाम
पर्यावरणीय बदलांचा मानवी जीवनावर होणारा परिणाम अतिशय व्यापक आणि गंभीर आहे. हवामान बदल, प्रदूषण, जंगलतोड आणि जलस्रोतांची कमी यामुळे आरोग्यावर थेट परिणाम होतो. वाढते तापमान आणि प्रदूषित हवा श्वसनाचे विकार, अ‍ॅलर्जी, दमा यासारख्या रोगांना आमंत्रण देतात. दूषित पाणी आणि अन्नामुळे अनेक संसर्गजन्य आजार पसरतात. अन्नधान्याचे उत्पादन घटल्यामुळे अन्नटंचाई आणि कुपोषण वाढते. नैसर्गिक आपत्तीमुळे लोकांचे घर, उपजीविका आणि सुरक्षितता धोक्यात येते. मानसिक आरोग्यावरही ताणतणाव निर्माण होतो. रोजगाराची संधी कमी होते आणि स्थलांतर वाढते. एकंदरीत, पर्यावरणीय असंतुलनामुळे मानवाचे आरोग्य, अर्थव्यवस्था आणि सामाजिक स्थैर्य यावर नकारात्मक परिणाम होत आहे, जो भविष्यासाठी मोठा धोका ठरतो.(world environment day )
३. Jagtik paryavaran din | जागतिक पर्यावरण दिन महत्त्वाचा असण्याची 3 कारणं
१. निसर्ग रक्षणाची जाणीव
निसर्ग रक्षणाची जाणीव ही पर्यावरण दिन साजरा करण्यामागील एक महत्त्वाची प्रेरणा आहे. मानवी जीवन निसर्गावर अवलंबून आहे—पाणी, हवा, अन्न, औषधे हे सर्व निसर्गातून मिळते. परंतु आजच्या धावपळीच्या जीवनात आपण निसर्गाकडे दुर्लक्ष करत आहोत. पर्यावरण दिनाच्या निमित्ताने लोकांमध्ये निसर्गाच्या महत्त्वाची जाण निर्माण केली जाते. ही जाणीव फक्त माहितीपुरती न राहता कृतीत उतरावी यासाठी विविध उपक्रम, वृक्षारोपण, जनजागृती मोहिमा राबविल्या जातात. लहान वयापासून मुलांमध्येही ही सवय निर्माण झाली पाहिजे. निसर्ग रक्षण ही जबाबदारी केवळ सरकारची नाही, तर प्रत्येक नागरिकाची आहे. ही जाणीव विकसित झाली, तर पर्यावरण संतुलित राखणे शक्य होईल.
२. प्रदूषण कमी करण्याची प्रेरणा
प्रदूषण कमी करण्याची प्रेरणा ही Jagtik paryavaran din | जागतिक पर्यावरण दिनाच्या मुख्य उद्दिष्टांपैकी एक आहे. प्रदूषणाचे तीन प्रमुख प्रकार—वायू प्रदूषण, जल प्रदूषण आणि ध्वनी प्रदूषण—मानवी आरोग्यावर आणि पर्यावरणावर गंभीर परिणाम करतात. या प्रदूषणामुळे श्वसनाचे विकार, हृदयविकार, जलजन्य आजार आणि मानसिक ताण वाढतो. पर्यावरण दिनाच्या माध्यमातून लोकांना प्रदूषण कमी करण्यासाठी अधिक सजग आणि क्रियाशील होण्याची प्रेरणा दिली जाते. यासाठी पुनर्वापर, प्लास्टिक वापर कमी करणे, स्वच्छता राखणे, ग्रीन टेक्नोलॉजीचा वापर यावर लक्ष केंद्रित केले जाते. प्रदूषण कमी करणे हे पर्यावरणाचे रक्षण करण्यासोबतच आपल्या आरोग्याच्या भल्यासाठी देखील आवश्यक आहे.
३. जैवविविधतेचे संरक्षण
जैवविविधतेचे संरक्षण हे पर्यावरणीय संतुलन राखण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. पृथ्वीवरील सर्व जीवजंतू, वनस्पती आणि सूक्ष्मजीव यांचे एकमेकांशी निगडित नातं असते. जैवविविधतेचे नुकसान होण्यामुळे खाद्यसाखळी, पाणीचक्र आणि हवामान प्रणालीवरील नकारात्मक प्रभाव वाढतो. प्रदूषण, जंगलतोड, हवामान बदल आणि अतिक्रमण यामुळे अनेक प्रजातींना अस्तित्वाचा धोका निर्माण होतो. या संकटाचा सामना करण्यासाठी जैवविविधतेचे संरक्षण आवश्यक आहे. विविध प्रजातींच्या अस्तित्वाचे रक्षण करणे, त्यांच्या अधिवासांचे पुनर्निर्माण करणे, जैवविविधतेसाठी सुरक्षित क्षेत्र तयार करणे हे उपाय आहेत. या प्रक्रियेमुळे निसर्गाच्या चक्राचा समतोल राखता येतो आणि पर्यावरणाला संरक्षण मिळते.
४. वैयक्तिक पातळीवर काय करू शकतो?
झाडे लावणे
झाडे लावणे हे पर्यावरण रक्षणाचे एक अत्यंत प्रभावी उपाय आहे. झाडे केवळ वायू प्रदूषण कमी करत नाहीत, तर ती पृथ्वीला थंड ठेवण्यासही मदत करतात. ते ऑक्सिजन निर्माण करतात आणि कार्बन डायऑक्साइड शोषून घेतात, ज्यामुळे हवामान संतुलित राहते. झाडांची मुळे मातीला स्थिर ठेवतात, ज्यामुळे मातीची धूप आणि जलनिकल कमी होतो. झाडांमुळे पाणी शोषण्याची प्रक्रिया साधता येते आणि पाण्याची टंचाई कमी होते. त्याचबरोबर, विविध प्रजातींच्या अस्तित्वाला मदत करणारी जैवविविधता वाढवली जाते. स्थानिक समुदायांसाठी हे आर्थिक फायदे देखील देऊ शकते, कारण झाडांपासून वनस्पती, फळे, औषधे मिळू शकतात. त्यामुळे झाडे लावणे हे निसर्ग रक्षणाचा एक मोठा भाग आहे.
प्लास्टिकचा वापर कमी करणे
प्लास्टिकचा वापर कमी करणे हे पर्यावरण संरक्षणासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. प्लास्टिक एक नॉन-बायोडिग्रेडेबल सामग्री आहे, जी हजारो वर्षे नष्ट होत नाही आणि प्रदूषण निर्माण करते. जलाशय, समुद्र, माती आणि वायूमध्ये प्लास्टिकाचा ढीग जमा होतो, ज्यामुळे पर्यावरणीय संकट वाढते. प्लास्टिक चयापचयामुळे वन्यजीवांमध्ये मृत्यूचे प्रमाण वाढते. त्यामुळे, प्लास्टिकचा वापर टाळण्यासाठी, पुनर्वापर आणि पुनर्चक्रण यावर लक्ष देणे गरजेचे आहे. पर्यावरण दिनाच्या प्रसंगी लोकांना एक-वेळा वापरल्या जाणार्‍या प्लास्टिक वस्त्रांचा वापर टाळण्यास प्रेरित केले जाते, जसे की प्लास्टिक पिशव्या आणि बाटल्या. कागदी, कापडी आणि धातूच्या पर्यायी वस्तू वापरणे, या सगळ्या उपायांनी प्लास्टिक प्रदूषण कमी होईल.
पाणी व वीजेची बचत
पाणी आणि वीजेची बचत हे पर्यावरण रक्षणाच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचे आहे. पाणी ही पृथ्वीवरील जीवनासाठी अत्यावश्यक आहे, परंतु त्याची वाढती टंचाई एक मोठा धोका आहे. पाण्याची योग्य आणि शास्त्रीय पद्धतीने वापर करणे, उदाहरणार्थ, पाण्याची पुनर्वापर प्रक्रिया किंवा वर्षा पाणी संकलन यामुळे टंचाईवर नियंत्रण ठेवता येते. वीजेची बचत देखील महत्त्वाची आहे, कारण उर्जा उत्पादनासाठी जास्त प्रमाणात नैसर्गिक संसाधनांचा वापर होतो. सौरऊर्जा आणि पवनऊर्जा यासारख्या नवीनीकरणीय उर्जेचा वापर करून, वीजेची बचत केली जाऊ शकते. तसेच, घरगुती उपकरणांचे प्रभावी वापर आणि ऊर्जा बचताच्या तंत्रज्ञानाचा अवलंब केल्याने पर्यावरणीय दुष्परिणाम कमी होऊ शकतात.
स्थानिक उपक्रमांमध्ये सहभाग
स्थानिक उपक्रमांमध्ये सहभाग हे पर्यावरण रक्षणाच्या दृष्टीने महत्त्वपूर्ण आहे. स्थानिक स्तरावर राबवले जाणारे उपक्रम जास्त प्रभावी ठरू शकतात, कारण ते त्याच परिसरातील समस्यांवर लक्ष केंद्रित करतात. उदाहरणार्थ, स्थानिक समुदाय झाडे लावणे, स्वच्छता मोहिमा, जलसंवर्धन आणि पुनर्वापर यावर काम करू शकतात. अशा उपक्रमांमध्ये सामूहिक सहभागामुळे जनजागृती निर्माण होते आणि सकारात्मक बदल येतात. स्थानिक पर्यावरणीय संकटांवर एकत्रितपणे उपाय शोधण्याची क्षमता असते, ज्यामुळे दीर्घकालीन सुधारणा होऊ शकतात. या उपक्रमांमध्ये सहभागी होणे फक्त निसर्ग रक्षणासाठीच नाही, तर आपल्या समाजाच्या विकासासाठी देखील महत्त्वाचे आहे. अशा कृतींमुळे पर्यावरणाचा थेट फायदा होतो आणि सुदृढ समुदाय निर्माण होतो.(world environment day )
