जागतिक व्याघ्र दिनाचा परिचय | National tiger day
जागतिक व्याघ्र दिन | National tiger day 29 जुलै रोजी साजरा केला जातो, याचा मुख्य उद्देश व्याघ्रांच्या संरक्षणासाठी जागरूकता निर्माण करणे आणि त्यांचे अधिवास जतन करण्याच्या उपायांवर लक्ष केंद्रित करणे आहे. हा दिवस 2010 साली सेंट पिटर्सबर्ग येथे झालेल्या व्याघ्र शिखर परिषदेच्या वेळी सुरू करण्यात आला. व्याघ्रांच्या संख्येत घट होत असल्यामुळे आणि त्यांच्या अधिवासाचा नाश होत असल्यामुळे, त्यांचे संरक्षण करण्याची तातडीची गरज आहे. जागतिक व्याघ्र दिनाद्वारे, व्याघ्रांच्या महत्त्वाबद्दल जागरूकता निर्माण केली जाते आणि त्यांच्या संरक्षणासाठी विविध उपक्रम राबवले जातात.
या दिवसाचे महत्त्व आणि उद्दिष्ट
महत्त्व:
- व्याघ्र संरक्षण: व्याघ्रांच्या घटत्या संख्येची समस्या मांडणे आणि त्यांच्या संरक्षणासाठी जागरूकता वाढवणे.
- पर्यावरणीय संतुलन: व्याघ्र हे पर्यावरणीय संतुलनासाठी महत्त्वाचे आहेत, त्यांच्या संवर्धनामुळे जैवविविधता टिकून राहते.
- सांस्कृतिक महत्त्व: व्याघ्रांचे सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक महत्व जपणे, कारण ते अनेक संस्कृतींच्या प्रतीक आहेत.
उद्दिष्ट:
- जागरूकता निर्माण करणे: व्याघ्रांच्या संरक्षणासाठी जनजागृती करणे आणि लोकांना त्यांच्या संवर्धनात सहभागी होण्यासाठी प्रेरित करणे.
- संरक्षणाच्या उपायांची अंमलबजावणी: व्याघ्रांच्या अधिवासांचे संरक्षण करणे आणि त्यांची संख्या वाढवण्यासाठी उपाययोजना करणे.
- सहयोग साधणे: विविध देश, संस्था आणि लोकांमध्ये सहकार्य वाढवून व्याघ्र संरक्षणाच्या कार्यक्रमांना समर्थन देणे
2. National tiger day | जागतिक व्याघ्र दिनाचा इतिहास
National tiger day | जागतिक व्याघ्र दिनाची सुरुवात कशी आणि कधी झाली?
जागतिक व्याघ्र दिनाची सुरुवात 2010 साली सेंट पिटर्सबर्ग, रशिया येथे झालेल्या व्याघ्र शिखर परिषदेमध्ये झाली. 13 व्याघ्र अधिवास देशांनी एकत्र येऊन व्याघ्रांच्या संरक्षणासाठी “Tx2” हा उद्दिष्ट ठेवला, ज्यामध्ये 2022 पर्यंत व्याघ्रांची संख्या दुप्पट करणे हे लक्ष्य ठरवले गेले. या दिवसाचे आयोजन व्याघ्रांच्या घटत्या संख्येची समस्या जगभरात मांडण्यासाठी आणि त्यांच्या संरक्षणासाठी जागरूकता वाढवण्यासाठी करण्यात आले. 29 जुलै हा दिवस जागतिक व्याघ्र दिन National tiger day म्हणून घोषित करण्यात आला.
जागतिक व्याघ्र दिन | National tiger day साजरा करण्यामागील कारणे
व्याघ्र संरक्षण: व्याघ्रांची संख्या धोकादायक पातळीवर पोहोचली आहे. जागतिक व्याघ्र दिन National tiger day लोकांना व्याघ्रांच्या महत्त्वाबद्दल जागरूक करून त्यांच्या संरक्षणासाठी प्रेरित करतो.
पर्यावरण संतुलन: व्याघ्र पर्यावरणीय संतुलन राखण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. त्यांच्या अस्तित्वामुळे जंगलातील परिसंस्था संतुलित राहते.
अधिवासांचे रक्षण: व्याघ्रांचे अधिवास नष्ट होत आहेत. National tiger day जागतिक व्याघ्र दिनामुळे या अधिवासांचे संरक्षण करण्याच्या गरजेवर लक्ष केंद्रित केले जाते.
सांस्कृतिक आणि आर्थिक महत्त्व: व्याघ्रांचे सांस्कृतिक आणि आर्थिक मूल्य मोठे आहे. त्यांचे संवर्धन पर्यटन आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थांना चालना देऊ शकते.
3. व्याघ्रांच्या संख्या आणि संरक्षण
जागतिक पातळीवर व्याघ्रांची संख्या
जागतिक पातळीवर व्याघ्रांची संख्या चिंताजनकरीत्या कमी झाली आहे. 20व्या शतकाच्या सुरुवातीला जगात सुमारे 1,00,000 व्याघ्र होते, परंतु आज ही संख्या फक्त 3,900 च्या आसपास आहे. व्याघ्रांची संख्या कमी होण्यामागे त्यांच्या अधिवासांचा नाश, शिकारी आणि अन्नाची कमतरता ही मुख्य कारणे आहेत.
व्याघ्रांच्या संरक्षणासाठी केलेल्या जागतिक प्रयत्नांमुळे काही भागात त्यांच्या संख्येत वाढ झाली आहे, परंतु अजूनही त्यांना पूर्णपणे सुरक्षित करण्यासाठी बरेच काही करणे आवश्यक आहे. National tiger day जागतिक व्याघ्र दिनामुळे या समस्येकडे लक्ष वेधले जाते आणि व्याघ्रांच्या संरक्षणासाठी जागरूकता वाढवली जाते
व्याघ्र संरक्षणाच्या गरजा आणि महत्व
गरजा:
- अधिवास संरक्षण: व्याघ्रांचे जंगल आणि अधिवास जतन करणे आवश्यक आहे, कारण त्यांच्या जगण्यासाठी सुरक्षित अधिवास महत्त्वाचा आहे.
- शिकारी थांबवणे: व्याघ्रांची अवैध शिकार रोखण्यासाठी कठोर कायदे आणि अंमलबजावणी आवश्यक आहे.
- अन्नपुरवठा: व्याघ्रांचे नैसर्गिक अन्नस्रोत जतन करणे, म्हणजे त्यांच्यासाठी उपलब्ध शिकारी प्राणी जतन करणे गरजेचे आहे.
महत्व:
- पर्यावरणीय संतुलन: व्याघ्र पर्यावरणीय साखळीत शीर्ष शिकारी आहेत, जे पर्यावरणाचे संतुलन राखण्यासाठी आवश्यक आहेत.
- जैवविविधता: व्याघ्रांचे अस्तित्व जंगली जीवांच्या विविधतेला समर्थन देते आणि परिसंस्थेच्या आरोग्याचे सूचक आहे.
- सांस्कृतिक आणि आर्थिक योगदान: व्याघ्रांच्या संवर्धनामुळे पर्यटनाला चालना मिळते, ज्यामुळे स्थानिक अर्थव्यवस्थांना फायदा होतो आणि सांस्कृतिक वारसा जपला जातो.
व्याघ्रांचे संरक्षण केल्याने न केवल पर्यावरणाला लाभ होतो, तर मानवी समाजालाही अनेक सकारात्मक परिणाम अनुभवता येतात
4. भारतातील व्याघ्रांचे महत्व
भारतातील व्याघ्रांची संख्या आणि प्रजाती
संख्या: भारतामध्ये सुमारे 3,000 व्याघ्र आहेत, जी जगातील व्याघ्रांच्या एकूण संख्येच्या सुमारे 70% आहे. 2006 पासून भारताने व्याघ्र संरक्षणात मोठी प्रगती केली असून व्याघ्रांच्या संख्येत सातत्याने वाढ होत आहे.
प्रजाती: भारतामध्ये मुख्यतः बंगाल टायगर (Panthera tigris tigris) प्रजाती आढळतात. या प्रजातीचे विशेषत्व म्हणजे त्यांचा सुंदर रंग आणि शक्तिशाली शरीररचना. भारतीय जंगलांमध्ये हे व्याघ्र विविध राज्यांमध्ये पसरलेले आहेत, जसे की मध्य प्रदेश, कर्नाटक, उत्तराखंड, महाराष्ट्र आणि आसाम.
व्याघ्र संरक्षणाच्या विविध प्रयत्नांमुळे आणि सरकारच्या पुढाकारामुळे भारतातील व्याघ्रांची संख्या वाढत आहे, ज्यामुळे पर्यावरणीय संतुलन राखले जाते आणि देशाचा नैसर्गिक वारसा जपला जातो
भारतीय संस्कृतीत व्याघ्रांचे महत्व
धार्मिक आणि पौराणिक कथा: हिंदू धर्मात व्याघ्रांना महत्त्वाचे स्थान आहे. देवी दुर्गा आपल्या वाहन म्हणून व्याघ्रावर स्वार असते, ज्यामुळे व्याघ्र शक्ती आणि धैर्याचे प्रतीक मानले जाते.
कला आणि साहित्य: भारतीय कला, शिल्पकला आणि साहित्यात व्याघ्रांचे चित्रण अनेकदा केले जाते. पेंटिंग्स, मूर्ती आणि लोककथांमध्ये व्याघ्रांचे वर्णन आढळते.
राष्ट्रीय प्रतीक: व्याघ्र भारताचे राष्ट्रीय प्राणी आहे. हे देशाच्या नैसर्गिक संपत्तीचे आणि जैवविविधतेचे प्रतिनिधित्व करते.
संरक्षणाचे प्रतीक: व्याघ्रांचे संरक्षण ही भारतातील पर्यावरणीय आणि वन्यजीव संवर्धनाच्या प्रयत्नांची एक महत्वपूर्ण बाब आहे.
5. व्याघ्र संरक्षणासाठी उपाय
वन्यजीव अभयारण्य आणि राष्ट्रीय उद्याने
रणथंभोर राष्ट्रीय उद्यान: राजस्थानमधील हे उद्यान व्याघ्रांच्या संरक्षणासाठी प्रसिद्ध आहे आणि येथे पर्यटकांना व्याघ्र पाहण्याची संधी मिळते.
कान्हा राष्ट्रीय उद्यान: मध्य प्रदेशातील हे उद्यान “द जंगल बुक” च्या प्रेरणास्थानांपैकी एक आहे आणि येथे व्याघ्रांसह अनेक वन्यजीव आढळतात.
जिम कॉर्बेट राष्ट्रीय उद्यान: उत्तराखंडमधील हे भारतातील पहिले राष्ट्रीय उद्यान आहे आणि व्याघ्र प्रकल्पाचे एक महत्त्वाचे केंद्र आहे.
सुंदरबन राष्ट्रीय उद्यान: पश्चिम बंगालमध्ये स्थित, हे उद्यान मॅनग्रोव्ह जंगलात आहे आणि येथे बघावयास मिळणारे व्याघ्र जल व्याघ्र म्हणून ओळखले जातात.
पेंच राष्ट्रीय उद्यान: मध्य प्रदेश आणि महाराष्ट्राच्या सीमेवर वसलेले, हे उद्यान व्याघ्रांच्या आणि विविध वनस्पतींच्या विविधतेसाठी ओळखले जाते
सरकार आणि NGO यांचे प्रयत्न
सरकारचे प्रयत्न:
- प्रोजेक्ट टायगर: 1973 मध्ये सुरू केलेला हा कार्यक्रम व्याघ्रांच्या संरक्षणासाठी प्रमुख आहे. यामध्ये विशेष व्याघ्र राखीव क्षेत्रे तयार करून व्याघ्रांचे अधिवास जतन केले जातात.
- कठोर कायदे: व्याघ्रांची शिकार आणि व्यापार रोखण्यासाठी वन्यजीव संरक्षण कायदा 1972 लागू केला आहे, ज्यामुळे शिकाऱ्यांवर कठोर कारवाई केली जाते.
- अधिवास संरक्षण: व्याघ्रांचे अधिवास संरक्षित करण्यासाठी नवीन राष्ट्रीय उद्याने आणि अभयारण्ये स्थापन केली जात आहेत.
NGO यांचे प्रयत्न:
- WWF इंडिया: वर्ल्ड वाईल्डलाइफ फंड इंडिया व्याघ्र संरक्षणासाठी विविध उपक्रम राबवते आणि स्थानिक समुदायांना यात सहभागी करून घेते.
- वाइल्डलाइफ ट्रस्ट ऑफ इंडिया: या संस्था व्याघ्रांच्या अधिवास संरक्षण, पुनर्वसन, आणि अवैध शिकारीविरोधी उपाययोजनांवर काम करते.
- ट्रॅफिक इंडिया: ही संस्था वन्यजीव व्यापारावर नजर ठेवते आणि अवैध व्यापार रोखण्यासाठी कार्य करते.
व्याघ्र संरक्षणाचे यशस्वी प्रकल्प
प्रोजेक्ट टायगर: 1973 मध्ये सुरू झालेल्या या प्रकल्पामुळे व्याघ्रांची संख्या वाढवण्यात मोठे यश मिळाले आहे. देशभरातील व्याघ्र राखीव क्षेत्रांमध्ये विशेष प्रयत्न केले गेले.
रणथंभोर पुनरुत्थान: राजस्थानमधील रणथंभोर राष्ट्रीय उद्यानातील व्याघ्र संरक्षणामुळे येथे व्याघ्रांची संख्या लक्षणीय वाढली आहे, ज्यामुळे पर्यटनाला चालना मिळाली आहे.
पन्ना पुनरुत्थान: मध्य प्रदेशातील पन्ना राष्ट्रीय उद्यानात 2009 मध्ये व्याघ्रांची संख्या शून्य झाली होती, परंतु पुनरुत्थान प्रकल्पामुळे आज येथे व्याघ्रांची संख्या पुन्हा वाढली आहे.
सारिस्का पुनरुत्थान: राजस्थानमधील सारिस्का व्याघ्र प्रकल्पातील व्याघ्रांची संख्या घटल्यावर पुनरुत्थान प्रकल्प राबवण्यात आला, ज्यामुळे व्याघ्र पुन्हा येथे आढळू लागले.
सुंदरबनचे संरक्षण: पश्चिम बंगालमधील सुंदरबन राष्ट्रीय उद्यानात व्याघ्रांचे जलजंगलात संरक्षण करण्यासाठी विशेष प्रयत्न करण्यात आले आहेत, ज्यामुळे तेथे व्याघ्रांची संख्या टिकून आहे.
